Laxman Nepal Official

 

खण्ड 'क' (लामो उत्तरात्मक प्रश्नहरू) - कुनै दुई 

प्रश्न १. मार्क्सवादी सिद्धान्तमा आधार र अधिसंरचना बीचको सम्बन्ध र कार्ल मार्क्सको व्याख्या।

उत्तर:

कार्ल मार्क्सले समाजको विकासक्रमलाई बुझ्न 'ऐतिहासिक भौतिकवाद' को धारणा अघि सारेका छन्। उनका अनुसार समाज एक भवन जस्तै हो जसका दुई मुख्य भाग हुन्छन्:

१. आधार (Base): यसमा उत्पादनका शक्तिहरू (उपकरण, प्रविधि, कच्चा पदार्थ) र उत्पादनका सम्बन्धहरू (मालिक-मजदुर, सामन्त-किसान) पर्दछन्। यो समाजको आर्थिक जग हो।

२. अधिसंरचना (Superstructure): यसमा समाजको राजनीति, कानुन, धर्म, संस्कृति, शिक्षा र विचारधाराहरू पर्दछन्।

सम्बन्धको व्याख्या:

• निर्धारण (Determination): मार्क्स भन्छन्, "आधारले अधिसंरचनाको निर्धारण गर्छ।" अर्थात्, समाजको आर्थिक व्यवस्था कस्तो छ, त्यसैले त्यहाँको राजनीति र सोचाइ तय गर्छ।

• वैधानिकता (Legitimation): अधिसंरचनाले आधारलाई टिकाइराख्न मद्दत गर्छ। जस्तै: कानुनले धनीको सम्पत्तिको रक्षा गर्छ।

• द्वन्द्व र परिवर्तन: जब उत्पादनका साधनमा विकास हुन्छ, पुरानो अधिसंरचनासँग यसको द्वन्द्व हुन्छ र क्रान्ति मार्फत नयाँ समाजको जन्म हुन्छ।

---

प्रश्न २. लिङ्ग (Gender) को परिभाषा र विकासमा GESI को महत्त्व।

उत्तर:

लिङ्ग (Gender): यो एक सामाजिक र सांस्कृतिक अवधारणा हो। जैविक रूपमा हुने 'स्त्री' वा 'पुरुष' (Sex) भन्दा फरक, समाजले महिला र पुरुषलाई सुम्पिएको भूमिका, जिम्मेवारी र व्यवहारलाई 'लिङ्ग' भनिन्छ।

विकासमा लैङ्गिक समानता र सामाजिक समावेशीकरण (GESI) को महत्त्व:

१. मानव अधिकारको प्रत्याभूति: सबै नागरिकलाई समान अधिकार दिलाउन।

२. दिगो विकास: समाजको आधा हिस्सा ओगटेका महिला र पिछडिएका वर्गलाई बाहिर राखेर विकास सम्भव छैन।

३. गरिबी निवारण: स्रोत र साधनमा सबैको पहुँच पुग्दा आयआर्जन बढ्छ।

४. सामाजिक न्याय: उत्पीडित वर्गको आवाजलाई निर्णय प्रक्रियामा सामेल गराउन।

५. सकारात्मक प्रभाव: यसले समाजमा हिंसा घटाउँछ, साक्षरता बढाउँछ र स्वस्थ समाजको निर्माण गर्छ।

---

खण्ड 'ख' (छोटो उत्तरात्मक प्रश्नहरू) - कुनै चार 

प्रश्न १. समाजशास्त्रको परिभाषा र ग्रामीण समाजशास्त्र र अर्थशास्त्र बीचको सम्बन्ध।

उत्तर:

समाजशास्त्र भनेको मानव समाज, सामाजिक सम्बन्ध र संस्थाहरूको वैज्ञानिक अध्ययन हो।

सम्बन्ध:

• ग्रामीण समाजशास्त्रले गाउँको सामाजिक संरचना, जात, र प्रथाको अध्ययन गर्छ।

• अर्थशास्त्रले ग्रामीण उत्पादन, बजार र आम्दानीको अध्ययन गर्छ।

• यी दुई जोडिएका छन् किनकि ग्रामीण क्षेत्रमा कुन व्यक्तिले के काम गर्ने भन्ने कुरा सामाजिक स्तर (जात/वर्ग) ले तय गर्छ।

प्रश्न २. ग्रामीण विकासका लागि नेता र नेतृत्वको विकास।

उत्तर:

ग्रामीण विकासमा स्थानीय स्रोत र साधनको परिचालन गर्न नेतृत्व आवश्यक हुन्छ।

• विकास गर्ने तरिका: तालिम, क्षमता अभिवृद्धि कार्यक्रम, र स्थानीय चुनावमा सहभागिता।

• उदाहरण: एउटा गाउँमा खानेपानीको समस्या हुँदा, जसले सबैलाई एकजुट गराएर श्रमदान र सरकारी अनुदान जुटाउँछ, उही वास्तविक नेता हो।

प्रश्न ३. सामाजिक परिवर्तनका कारकहरू।

उत्तर:

१. प्रविधि (Technology): मोबाइल, इन्टरनेट र मेसिनले काम गर्ने शैली बदलेको छ।

२. आर्थिक (Economic): कृषिबाट उद्योगतर्फको आकर्षण।

३. सांस्कृतिक (Cultural): पश्चिमा संस्कृति र नयाँ विचारको प्रभाव।

४. जनसांख्यिकीय (Demographic): बसाइँसराइ र जनसंख्या वृद्धि।

प्रश्न ५. जनजातीयता (Ethnicity) र यसका विशेषताहरू।

उत्तर:

साझा पुर्खा, इतिहास, भाषा, र संस्कृति भएका मानिसहरूको समूहलाई जनजाति भनिन्छ।

विशेषताहरू:

• साझा ऐतिहासिक थातथलो।

• आफ्नै मातृभाषा र सांस्कृतिक पहिचान।

• समूहभित्र बलियो एकता (We-feeling)।

• आफ्नै परम्परागत धर्म र रीतिरिवाज।

प्रश्न ६. छोटो टिप्पणी (कुनै दुई):

• क) सामाजिक स्तरीकरण (Social Stratification): समाजलाई प्रतिष्ठा, शक्ति र सम्पत्तिको आधारमा विभिन्न तह (जस्तै: माथिल्लो वर्ग, मध्यम वर्ग, तल्लो वर्ग) मा विभाजन गर्ने प्रक्रिया।

• ख) विश्वव्यापीकरण (Globalization): संसारभरि विचार, प्रविधि, र व्यापारको विस्तार हुनु। यसले स्थानीय उत्पादनलाई विश्व बजारमा पुर्‍याउँछ।

• ग) आत्मसात्करण (Assimilation): अल्पसङ्ख्यक समूहले बहुसंख्यक समूहको संस्कृति पूर्ण रूपमा अपनाएर आफ्नो मौलिक पहिचान गुमाउने प्रक्रिया।